Говор на проф. д-р Елена Михајлова – Стратилати одржан на Правниот факултет Јустинијан Први на 10-ти Декември – Меѓународниот ден на човековите права
Правниот факултет има традиција на прославата на Меѓународниот ден на правата на човекот, 10 декември – денот кога во 1948 година Обединетите нации ја усвоија Универзалната декларација за човековите права – која стана еден од можеби најзначајните документи од 20тиот век и светски стандард за правата на човекот.
Таа поседува огромна симболична и реторичка моќ и практично несоборлива нормативна влечна сила. Пофалена е за давање живот на цела генерација постколонијални држави, за обезбедување на образец центриран на правата за мноштво нови уставни документи, и како тоа да не е доволно, исто така е заслужна како нормативен извор на преку 200 меѓународни иструменти за човекови права. Универзалната декларација останува основата/нормативната потпора на проектот за меѓународното право за правата на човекот, статус кој е конзистенен, веројатно, со нејзиното самодекларирање како „заеднички стандард на достигнување на сите народи и сите нации“.
И што можеме да кажеме речиси 80 години подоцна? Од усвојувањето на Универзалната декларација, (по крајот на Втората светска војна), од постигнувањето на тој круцијален меѓународен „консензус“ за „суштински норми со висок морален набој“ до денес – човековите права станаа ДОМИНАНТНАТА РЕТОРИКА. Политиката, моралот, правото, светскиот поредок: (денес) сето тоа се врти околу правата. Ова е прилично импресивно достигнување во нашето цинично, „неидеолошко“ доба. Левица и десница, држава и црква, глобализирачки империјалисти и демонстранти против глобализацијата, сите го користат јазикот на правата.
Но, дали победата и сеприсутноста на правата ставија крај на доминацијата и експлоатацијата, репресијата и насилството? Дали правото и политиката се сменија толку радикално за толку краток период? Дали повикувањето на „правата“ значи дека светот поседува заеднички хоризонт кој, кога ќе се достигне, ќе го воведе ветениот вечен мир на Кант? Она што е вечно во нашиот свет е зголемениот јаз во богатството меѓу метрополитенските земји и остатокот од светот, во приходите и шансите меѓу богатите и сиромашните, густиот простор и строго контролираните ѕидови што го делат северот од југот, удобните средни класи од „подкласата“ на имигранти, бегалци и непожелни, оние џебови на „третиот свет“ во средината на првиот. Ако човековите права триумфираа во светот, нивната победа изгледа удавена во катастрофа.
Всушност, Универзалната декларација и меѓународниот систем за човекови права, отсекогаш биле предмет на низа критики (од кои некои сега се добро вградени во главните текови на науката и дебатата за човековите права). Јасно е дека контроверзите околу културниот релативизам, хуманитарните војни, конфликтот помеѓу слободата и безбедноста и најсоодветните средства за заштита на правата укажуваат дека прогласувањето на правата не е доволно. Како и да е, сите овие критики имплицираат одреден степен на „прогресивност“ во траекторијата на меѓународното право за правата на човекот. Спротивно на ваквите мејнстрим критички прикази постојат критики кои го проблематизираат самиот наратив и ја разоткриваат и исклучувачката сила на човековите права. И тука ќе се задржам токму на ова.
II.
Универзалната декларација ја прави фундаменталната прокламација: „сите се раѓаме слободни и еднакви во достоинството и правата“. Да се каже дека раѓањето како човечко суштество е единствениот услов за поседување човекови права, е да се каже дека таквите права „произлегуваат веднаш“, „може да се извлечат [од]“ или се „дадени со човечката природа како таква“. Поинаку кажано, да се прикажат човековите права како права од раѓање значи да се претпостави дека статусот на субјект на правата, далеку од тоа дека е производ на дејствување, вклучувајќи го и оној облик на дејствување познат како говор, е вграден во сите е вграден во сите нас човекови суштества – дека, правата се природни. Токму оваа логика овозможува буквално секое тврдење за членство во човечкиот вид – како што е тврдењето „ЈАС СУМ ЧОВЕК“ напишано на памфлетите што ги држеле афроамериканците демонстрирајќи за граѓански права во 1968 година – да се чита метафорично како тврдење на статус на субјект на права.
И тука лежи централниот парадокс на меѓународното право за правата на човекот. Внатрешната политичка вредност на човековата природа е фантазија.
Оваа природа не е способна, сама по себе, да ги трансформира човечките суштества во субјекти на правата. (Нашиот) Статусот на субјект на правата не „израснува“ од човековата природа; туку е „производ“ на институции кои по дефиниција се „конвенциски /договорни и вештачки“, „резултат на човековата организација доколку се раководи од принципот на правда. Во рамно негирање на основната логика на човековите права, Хана Арент изјавува: „Не сме родени еднакви; стануваме еднакви како членови на група со силата на нашата одлука да си гарантираме заемно еднакви права.“ Накратко, човековите права се засновани на желбата да се избегне фактот дека човечката природа сама по себе не одлучува наместо нас кои можaт да бидaт носителите на правата.
Правата може да се поседувани од поединците, но тие се и конститутивно релациони: за да можат поединците да имаат дури и едно право, другите, организирани во политичка заедница, мора него да го признаат, почитуваат и спроведуваат. Поточно, со цел за стекнување на правото да се биде член на заедница, не е доволно поединците да веруваат дека го имаат ова право; заедницата на која тие го упатуваат своето барање за членство мора да верува во тоа. Кога оние кои се веќе членови на политичка заедница бараат одредено граѓанско, политичко или социјално право, тие го прават тоа како поединци кои моментално уживаат признавање како субјекти на правата генерално. Спротивно на тоа, кога оние кои се исклучени од членство во која било политичка заедница го тврдат своето право да станат членови на одредена заедница, нивниот капацитет да имаат какви било права, далеку од тоа да се земаат здраво за готово, е токму она што е во прашање. Зашто тоа се луѓе кои во очите на постоечките политички заедници не се субјекти на права. Значи, кога луѓето на оваа позиција го бараат правото да имаат права, нивното барање има дефинитивно несигурен статус. Ако членството во заедница е услов за можноста да се имаат какви било права, тогаш како правото да имаат права може да го бараат оние кои не се членови? Не постои начин да се заобиколи оваа дилема.
Ако некој мисли дека оваа изјава е силна, да го погледнеме „бегалецот“ – самата фигура која најмногу треба да го отелотворува секој субјективитет за меѓународни човекови права, вистински заснован на радикалното присуство на човечкото суштество како такво (на човек кој ги изгубил сите други квалитети и специфични односи – освен што се уште е човек). Сепак, членот 14 од Универзалната декларација кој го гарантира правото на азил, внимателно испитан, не му го гарантира правото на бегалецот да влезе во друга земја, создавајќи празнина што сигнализира радикален неуспех на ветувањето за универзалното во истиот момент кога ветувањето за целосно вклучување во „човечковото семејство“ на Универзалната декларација е и најпотребно: за оние инаку правно голи, радикално дислоцирани човечки суштества кои бегаат од војна, економска немаштија, уништување на животната средина или тиранија. За безброј поединци напуштени во логори во Јордан, Либан, Турција, Кенија, Непал, Грција и на други места, сложените меѓународни правни апарати изградени за да го потврдат нивното членство во поголемата човечка заедница значат малку до ништо од ден на ден. Универзалната декларација е со слаба последица за еквадорска тинејџерка или мајка без документи од Филипините кои бараат сигурност и шанса да живеат без страв од депортација во Тексас или Њујорк; или Суданец или авганистанско семејство на кои им е одбиен азил во Франција или Унгарија, но немаат домови во кои да се вратат. Членот 14 аргументирано ја објавува, или ја засилува, дисфункцијата што лежи во срцето на меѓународното право за човекови права во врска со неусогласеноста меѓу неговите очигледно универзалистички аспирации и скршената реалност на неговото (ре-)производство на маргинализирани субјективитети.
III.
Никој појасно и поупорно не не потсетува на фактот дека човечноста е знак на РАНЛИВОСТ, а не извор на заштита, од бегалецот!
А во моментов повеќе од еден на секои 67 луѓе е принуден да бега. Според Високиот комесар на Обединетите нации за бегалци, околу 123 милиони луѓе ширум светот биле принудени да ги напуштат своите домови (меѓу нив речиси 44 милиони бегалци). Но, дури и оваа запрепастувачка бројка не го покажува сосема размерот на модерната мобилност: 281 милион луѓе се меѓународни мигранти, кои живеат надвор од границите на својата татковина. (Како последица на тоа, постои постојана борба да се повлече цврста линија помеѓу „легитимните“ баратели на азил и „опортунистичките“ економски мигранти кои бараат подобар живот, иако разликата може да биде тешко да се одржи, бидејќи иако сиромаштијата може да биде помалку спектакуларно насилна од војната или другите форми на прогон, таа на крајот може да биде исто толку смртоносна.)
Раселените популации често се стереотипизирани, без разлика колку е очајна ситуацијата што ги поттикнала да напуштат сè што знаеле, мигрантите се нагрдени дури и за крадење работни места и одземање на социјални бенефиции иако имигрантите всушност ги прошируваат продуктивните ресурси на едно општество (особено во места каде населението старее, а има недостиг од млади работници). И десничарските политички лидери играат на овие фанатистички портрети (бегалците и мигрантите прикажани како закани за егзистенцијата и социјалната кохезија, потенцијални терористи и ризици за јавната безбедност) привлекувајќи економски и социјално несигурни гласачи со запалива анти-имигрантска реторика и ветувања дека ќе градат ѕидови и ќе ги затворат границите.
Но, што е со зголемената бесправност на граѓаните, на оние кои живеат безбедно во границите на националните држави каде што поседуваат соодветен извод од матичната книга на родените или пасош? Пред да се обидеме да одговориме на тоа прашање, мораме да ја разбереме безправноста како нешто посуптилно од одземањето на државјанството, како потресен и остар начин да се пренесе дека тешко стекнатите права се ранливи на поткопување и игнорирање, особено во услови на екстремна нееднаквост. И нивното одземање има тенденција да се одвива преку бирократски и економски средства, наспроти отворената бруталност или протерување. Размислете за она што многумина го сметаат за најфундаментално право од сите во една демократија, правото на глас. Законот за гласачки права на САД од 1965 година беше дизајниран да стави крај на бесрамно расистичките, брутални методи кои се користea да ги држат црните Американци подалеку од гласачките кутии уште од крајот на Граѓанската војна: даноци за гласање, тестови за писменост и целосно заплашување, вклучувајќи линч и смрт. Денес правата на глас се напаѓани преку потехнократски, „расно неутрални“ средства: усвојување на рестриктивни закони за „идентификување на гласачите“, завршување на регистрацијата на гласачите во истиот ден и слично. Наместо кучиња и водени канони, главно црните, кафеавите и гласачите со ниски приходи се соочуваат со дискриминација преку табеларни пресметки. Уште повеќе, правото на глас дополнително се поткопува преку постојаното олабавување на регулативите за финансирање на кампањите и изедначување на корпоративното трошење со политички говор од Првиот амандман. И тоа е опасност за политичката автономија/демократијата, бидејќи големите лоби фирми можат многу да влијаат на политиката донирајќи големи суми на пари – заштитено како слобода на говор?! Затоа, не е ни чудо што социолозите неодамна утврдија дека „обичните“ граѓани немаат речиси никакво влијание врз владините политики, за разлика од добро финансираните специјални интереси кои честопати имаат свој пат.
Според Хана Арент, оние кои немаат право да имаат права изгубиле „место во светот што ги прави нивните мислења значајни, а дејствијата ефективни“, и токму тоа е местото од кое обичните луѓе се лишени како последица на немилосрдната концентрација на богатство и моќ: ние сме раселени во смисла на тоа полека да бидеме политички излишни, немоќни (иако процесот е далеку од завршен и сè уште може да се оспори). Размислете го повнимателно влошувањето на нашите граѓански права преку меѓународни трговски договори, вообичаено ратификувани преку „законодавство за брза патека“ што ги заобиколува бавните демократски процедури, избегнувајќи дури и мал јавен надзор и надзор.
Во нашето неолиберално доба, едноставниот грабеж што ја придвижува концентрацијата на современото богатство стана мистифицирачки комплексен: манипулирање на мрежи и системи недостапни за генералната популација; трговски трибунали или агенции за кредитен рејтинг, лобирање на владините службеници за политики поволни за пазарот,… сето тоа ја кородира способноста на луѓето да ги остваруваат правата што ги поседуваат на хартија и ги исфрла јавните добра. (И) на различни начини сите ние сме жртви на она што се нарекува „акумулација со одземање“ – форми на грабеж во потрага по профит што постојат заедно со традиционалната експлоатација на работничкиот труд и извлекувањето на вишокот вредност. И оваа акумулација со одземање: присвојување на националните средства (вклучувајќи природни ресурси како вода, минерали и воздушни бранови) и претворање на заедничкиот јавен имот во ексклузувни приватни средства повлекуваат огромно губење на тешко стекнатите заеднички човекови права – правото на пензија, на благосостојба, на здравствена заштита, на образование, на чиста животна средина, на заштита на трудот, приклучувањето на синдикат – во име на неолибералната економска ортодоксија. Видете го само нашиот пример: врзувањето на трудот со економијата, и одврзувањето на трудот од социјалните политики, со скорешните измени каде некогашното министерство за економија на РСМ прераснува во министерство за економија и труд, а министерството за труд и социјална политика сега е министерство за социјална политика, демографија и млади. Израз на истиот досег на глобалниот пазар надвор од политичките процеси, и подем на една „пазарна држава“ која го редефинира политичкото во смисла на исполнување на желбите на граѓаните само како потрошувачи.
Суштинските демократски вредности, како што се еднаквоста и правилниот процес, се загрозени од пазарните исклучувања. Народот, подраматично кажано, стануваат граѓани со помалку права отколку царски поданици, задолжени и генерално игнорирани, како што државната моќ го расте лично богатство на богатото малцинство. Денес сè поголем број луѓе висцерално чувствуваат дека биле измамени. Бесот кон елитите – кон политичарите, банкарите, лобистите и медиумите – ги поттикна популистичките бунтови на левата и десната страна. А сепак, очекувано, легитимниот гнев не е само или првенствено насочен нагоре, кон владејачките класи, туку и надолу, натрупан врз оние кои се најранливи и полошо. Ксенофобијата тече слободно низ денешните десни популистички струи, како што и историски често било така. Трампизмот во Соединетите Американски Држави, Брегзит во Обединетото Кралство и подемот на нацистичките партии низ Европа, сето тоа предизвика расистичко непријателство, зацврстувајќи го заедничкиот идентитет на приврзаниците преку правење жртвени јарци од бегалците, мигрантите и обоените луѓе и ранливите малцинства општо земено. Чувството на недостиг и несигурност произведено од политиките што произлегуваат од неолибералната економска доктрина – даночни намалувања за богатите, намалени социјални услуги, нестабилно вработување – само додава храна во националистичкиот пламен.
Секако, осумте мажи кои поседуваат богатство колку половина од светското население во моментов претставуваат многу поголема закана за нашите човекови права, за нашата колективна благосостојба од милионите раселени луѓе. Но, И како што славно забележа Хана Арент „луѓето се држат до својата националност уште поочајно кога ги изгубиле правата и заштитата што таквата националност некогаш им ги дала“ – со други зборови, кога тие се исклучени од државата. Зарем истото не важи и за денешните десничарски популисти? Силата на нивните патриотски убедувања – знамињата, носталгијата за минатите епохи, хистеричниот страв од инвазивните „други“ – е, во суштина, показател за нивното одземање и обесправување – нивна ефективна бесправност – во неолиберални економски услови. Во меѓувреме, олигарсите и финансиерите кои имаат најголемо политичко влијание денес се космополити во најгруба смисла на зборот, лојални на ниедна земја и врзани само со правило за максимизирање на профитот.
И она што мора да се увиди, да се разбере е дека стремежот кон неограничена со ништо моќ и потрага по профит на новата глобална олигархија и нативизмот или издигнувањето на етносот над демосот се во суштина, две страни на иста паричка, од кои ниту една не може да биде целосно одвоена од перманентната експлозија на бегалци и мигранти и кои денес се тркалаат напред во деструктивна прегратка. Еден релевантен парадокс на нашето време е двоен: Иако постојат меѓународни и транснационални закони, договори, трибунали и организации дизајнирани да ги заштитат основните човекови права, повеќе поединци се раселени поради војна и сиромаштија – а со тоа и ефективно без права – од кога било досега; во исто време, додека постојат меѓународни и транснационални закони, договори, трибунали и организации кои ја одредуваат монетарната и трговската политика, сè поголем број луѓе – иако живеат во своите татковини и имаат гласачко право- се наоѓаат затворени надвор, демосите лишени од правото да се има права во наднационалното царство во кое доминираат технократите и посебните интереси. Постоењето на транснационални институции и зголеменото влијание на мултинационалните корпорации, особено во финансискиот сектор – значи дека центрите на моќ се подалеку од народот и помалку одговорни од кога било.
И каде не остава ова нас, кои сакаме да излеземе од врската помеѓу космополитискиот неолиберализам и неговиот натавистички, ксенофобичен близнак? Позицијата на правата во рамките на (нео)либералната држава му овозможува на поединецот да ја ограничи државата преку правниот апарат. Но како што видовме претходно, заедно со овие ограничувања, правата станаа и дискурс кој ги поткрепува режимите: јазикот на ослободувањето, но и на државната власт; „дел од конфигурацијата на даденото“ во кое како да нема место за оние на кои им се најпотребни.
Од каква корист се тогаш човековите права, би можеле да се запрашаме, ако тие пропаѓаат токму на местото каде што ги повикуваме, во самото име на правно голото, ранливо човешто изложено толку трогателно? Веројатно човековите права го прекршуваат своето ветување ако не поседуваат моќ за реконструкција на позициите во рамките на дадената дистрибуција на моќ.
Меѓутоа, тие имаат и втор еруптивен и радикален карактер. Способност да означат несогласување, расцеп на прифатените секојдневни односи, манифестирање на погрешното што сме го претрпеле со барање дека работите треба и би можеле да бидат поинакви. Веројатно токму во моментот на почуствуваниот јаз меѓу „сега“ и „се уште не“, во дивата контрадикција помеѓу ветувањето за човекови права и предавството на човековите права, се враќа парадоксот (но) и неограничената енергија на човековите права. Зашто, токму во самата искусена реалност на предавството на ветувањето на универзалниот субјект на правата, во длабоко почуствуваните неуспеси на инклузија, живо осетената маргинализација, исклучување или отсекување, човечките енергии се враќаат назад во просторот на неуспехот на човековите права, артикулирајќи нови зборови, нова болка што повторно ги буди човековите права како оспорување и радикално отворање одредена ситуација кон бивање спротивното.
Надежта лежи, можеби, во идејата дека меѓународното право за правата на човекот сè уште не ја исцрпило критичката енергија на човековите права како бескрајно рекурзивна интеракција. Човековите права имаат „непрестајна способност да бидат нешто друго од она што дефинитивно се“, и во ова тие стануваат празни. Оваа празнина значи дека тие се „подложни на окупација од ефективни сили – од државата, „пазарот“ и така натаму“, но исто така „самата оваа празнина ги штити човековите права од дефинитивно потчинување на која било моќ, од дефинитивно заробување од која било сила“.
Во оваа смисла меѓународното право за човекови права го инкорпорира принципот на сопственото самонадминување. Тоа е токму тој кревок, но упорен простор на надеж во кој меѓународните човекови права, нивното ветување постојано ја влече човековата имагинација напред. Дозволете ми да завршам со нашата одговорност како Правен факултет, како Универзитет Св Кирил и Методиј. Нашата одговорност во името на (стариот) европски универзитет е да ја ревитализираме посветеноста на научникот на безусловноста или неусловеноста на вистината и правдата, вокацијата на интелектуалецот на отпор. Отпор кон обете, и кон силите на државата и идеологијата, но и кон оние на менаџерството и технократијата заради одржување на праведен социо-економски и политички систем.
Важно е универзитетот да ја задржи и репродуцира оваа традиција во точка во која притисокот од сите правци се обидува да го претвори во бастион на конформизмот, а не на радикално размислување. Универзитетот не е место за стекнување на практични вештини, туку за одржување на мислата за безусловна, на прашување за сè, вклучувајќи ја и вредноста на самото преиспитување, како и вредноста на вистината. Ова е уште поважно денес кога вистината се намножи на многу вистини.
Само во такви услови може да постои отпор и кон расистичките популизми кои некако се повеќе го наоѓаат своето место /се чуствуваат удобно и во Амфитеатарот, но и отпор кон самозадоволната апологетика на човековите права како идеологија- држејки ја жива/отворена нивната радикална моќ да бидат одбрамбена бариера против доминацијата и угнетувањето – она што го човештвото со Универзлната декларација го постави како своја цел.
Елена Михајлова – Стратилати
