Овој инцидент не е изолиран, според истрагата спроведена од Балканската истражувачка новинарска мрежа (БИРН) во периодот јануари-февруари 2025 година. откри дека десетици официјални соопштенија подготвени од прес-службите на државните институции биле дистрибуирани од медиумите без и најмала уредувачка интервенција. Овој феномен предизвикува загриженост за независноста на печатот и неговата способност да игра одлучувачка улога.
„Обидот да се контролираат информациите и да се манипулира со јавното мислење доведе до политички активности организирани без учество на новинари, во кои политичарите ги пренесуваат своите пораки без да бидат соочени со неочекувани прашања“, објаснува Елвин Луку, предавач на Универзитетот во Тирана, кој исто така забележува дека областите на покривање на новинарите се намалени, ограничувајќи ја нивната способност самостојно да ги следат политичките вести.
Покрај зголемувањето на бројот на пропагандни материјали во медиумите, БИРН, преку барањата за Право на информации, утврди дека прес-службите на многу институции, централни и локални, се преоптоварени во однос на човечките ресурси за да произведат готови материјали кои по број и финансиски и технички капацитети им се спротивставуваат на најголемите редакции во земјата. Овие служби вработуваат стотици поранешни новинари од печатените, радио и телевизиските медиуми, чиј број се намали по доаѓањето на власт на Социјалистичката партија (СП).
Оваа централизација на информациите започна во 2013 година, кога владата на Еди Рама воведе Кодекс за комуникација чија цел е да го организира и контролира начинот на кој министрите им се обраќаат на медиумите. Овие правила воспоставија строги насоки за темите што треба да бидат опфатени, постепено претворајќи ја владината комуникација во стандардизиран процес. Според набљудувачите, овој пристап ја достигнува својата кулминација во 2021 година. со создавањето на Агенцијата за медиуми и информации /АМИ/, која често се нарекува „Министерство за пропаганда“ – институција која ја презема контролата на владината комуникација, стандардизирајќи ги пораките и во исто време ги замаглува границите меѓу официјалните информации и пропагандата.
Со 69 вработени, од кои 59 се посветени на собирање, обработка и ширење на информации, МНР управува со сите владини комуникации. Тој е одговорен и за јавните настапи на министрите и за управувањето со институционалните настани. „Редакциите стануваат се помали, додека одделенијата за односи со јавноста на големите институции стануваат се поголеми“, забележува Елвин Луку.
На локално ниво, прес-службите на големите општини ги усвоија овие методи. Во општина Тирана, која е во правна криза, има тим од 21 лице кои се одговорни за комуникациите, главно за ширење на пораките на градоначалникот. По истиот модел работат и други општини, како Драч, Скадар, Елбасан и Валона. И покрај значителните инвестиции во прес-службите, транспарентноста останува ниска. Барањата за информации често се игнорираат, принудувајќи ја јавноста и новинарите да прибегнуваат кон административни жалби за да добијат одговори дури и на наједноставните прашања.
Информациите што се емитуваат од телевизиските и радио станиците мора да бидат „вистинити, точни, избалансирани и проверени“, како што е наведено во Кодексот за радиодифузија на Управата за аудиовизуелни медиуми. Слично на тоа, Етичкиот кодекс за новинарите, кој го користи Алијансата за етички медиуми, инсистира да се разликува уредувачката содржина од материјалите подготвени од институции или организации, како што се рекламирањето и пропагандата. Сепак, и покрај овие регулаторни механизми, БИРН откри дека медиумите сè повеќе емитуваат однапред подготвен материјал, често претставен како вест и без уредувачка интервенција.
БИРН забележа дека премиерот објавува на Фејсбук барем еднаш дневно. Слично на тоа, 52 претходно подготвени документи беа дистрибуирани не помалку од 278 пати од главните медиуми во период од еден месец. Овие документи главно се однесуваа на активностите на премиерот (44%), општината Тирана (27%), албанскиот парламент (15%) и Министерството за здравство (13%). Сите тие беа дистрибуирани преку платформи како што се Whatsapp и Wetransfer.
Соочени со оваа пролиферација на пропагандни материјали, новинарите се соочуваат со сè позатворен систем на јавни комуникации. Не само што информациите се филтрираат од тимовите за комуникација, туку и редакциите се намалуваат, а нивните финансии зависат од економските односи меѓу нивните сопственици и владата. Во овој контекст, пристапот до информации стана секојдневен предизвик за новинарите. „Просторот за следење на јавните активности значително се намали, особено за време на изборните кампањи“, посочува новинарката Олта Бласери.
Некои институции, како што се Централната изборна комисија и парламентот, сè уште нудат пристап до новинарите, но тој останува ограничен. „Во многу случаи, емитуваниот сигнал до медиумите го обезбедуваат самите институции, како што е Кабинетот на премиерот или општина Тирана, кои испраќаат готови документи“, објаснува Олта Бласери. Како резултат на тоа, прес-конференциите стануваат сè поретки, што сериозно ги ограничува можностите на новинарите да поставуваат критични прашања.
Овој тренд кон централизација на информациите се интензивираше во текот на изминатата деценија. „Постои екстремна централизација на информациите и новинарите се повеќе се исклучуваат од изворот на информации“, се жали Ергис Гонцај, политички новинар. Наместо да обезбедат директен пристап до информациите, многу институции ја претворија комуникацијата во тек контролиран од нивните одделенија за односи со јавноста, често објавувајќи дека настаните ќе се емитуваат „во живо на Фејсбук“.
Овој развој се одрази и на улогата на прес-службите. Според Ергис Гончај, тие повеќе не служат само како канали за јавно информирање, туку сега функционираат како механизми за контрола. Во оваа средина, просторот за независно известување продолжува да се намалува, додека моќта на институциите кои ги контролираат јавните наративи се зголемува. „Новинарите се повеќе се исклучуваат од изворите на информации“, вели Ергис Гончај.
—————-
Анализа на албанскиот информативен портал „Репортер“.
