Кога на 8 август Европската комисија го објави стапувањето во сила на Европскиот закон за слобода на медиумите, во соопштението на институцијата имаше нешто свечено: „Европа ја зајакнува независноста и плурализмот на медиумите!“.

Според официјалното соопштение, новата регулатива има за цел да ја зајакне слободата, независноста и плурализмот на медиумите во рамките на внатрешниот пазар на ЕУ, да обезбеди посилна заштита за новинарите, да гарантира соодветно финансирање и уредничка слобода за медиумите од јавниот сервис и да спречи „неоправдано отстранување на медиумска содржина од страна на многу големи онлајн платформи“.

Паралелно, се создава заедничко, европско надзорно тело, во кое ќе бидат присутни сите национални медиумски регулатори – Европски совет за медиумски услуги.

Сепак, големото прашање е колку оваа регулатива навистина може да помогне и колку содржи само возвишени ветувања без вистинско покритие.

Дефинитивно постојат проблеми во медиумската средина во Европа, и ова не е тајна за никого. Самиот документ посветува големо внимание на нив – од ранливоста на новинарите на нелегален надзор, преку недостатокот на транспарентност во сопственоста и финансирањето на медиумите, особено при добивање јавни средства или рекламирање од државните органи, до зголемената улога на големите онлајн платформи, што може да ја ограничи видливоста на медиумите.

Извештаите од организации како што се „Транспаренси Интернешнл“ и „Репортери без граници“ со години предупредуваат за влошувањето на медиумската средина во многу земји-членки на ЕУ, при што посебно внимание се посветува на земји како Унгарија, Словачка, Малта и многу често Бугарија, но не само тоа. Над половина од земјите во блокот добија полоша оценка за 2025 година во споредба со 2024 година во Индексот за слобода на печатот на „Репортери без граници“.

Во таква ситуација, може да се очекува дека би бил добредојден општ одговор од Брисел во одбрана на слободата и уредничката независност на медиумите.

Проблемот, сепак, е што мерките предвидени во регулативата можеби звучат добро на хартија, но во пракса тие се само желба.

Конкретните мерки во документот предвидуваат барања за јасно означување на сопственоста на медиумите, како и барања медиумите да воведат внатрешни гаранции што јасно дефинираат кој ги носи уредничките одлуки и како се заштитува независноста на новинарите.

Исто така, се бара на сопствениците и акционерите да не им е дозволено да даваат упатства за одредена содржина или уредничка линија надвор од договорената политика, а уредничките менаџери да бидат заштитени од произволно отпуштање од причини поврзани со уредничката активност.

Исто така, се предвидува можност медиумите да бидат регистрирани како даватели на медиумски услуги и на тој начин да добијат дополнителна заштита преку интернет, вклучително и од големите технолошки платформи како што се социјалните медиуми и YouTube.

Покрај фактот дека документот воведува барање овие платформи однапред да ги известат медиумските провајдери доколку ќе ја избришат својата содржина, тој исто така наметнува обврска за транспарентност во однос на алгоритмите на овие платформи – како тие работат и како ја позиционираат содржината на вестите.

Се воведуваат забрани за надзор на новинари со специјализиран шпионски софтвер и се планира претресите, конфискациите и присилното откривање на извори да се ограничат на строго дефинирани случаи.

Усогласеноста со новите правила ќе биде следена и од националните медиумски регулатори и од Европскиот совет за медиумски услуги. Идејата е дека дури и ако националниот регулатор не си ја врши добро работата, европскиот регулатор може да интервенира. Но, барем засега, ова се чини дека е само на зборови.

Сепак, тука се јавува главниот проблем – ефективноста на регулативата зависи од политичката волја и способноста на поединечните земји да ги имплементираат новите стандарди.

Бидејќи сè што е напишано во него многу зависи од подготвеноста на поединечните земји да соработуваат и да ги спроведуваат правилата за слободна медиумска средина во пракса.

На пример, Унгарија веќе отворено ги оспори правилата на суд, а се очекува отпор од владата на Роберт Фицо во Словачка. Дури и во земји како Германија и Франција, постои сериозно противење на самата идеја за заедничка европска контрола врз медиумската средина. Властите во Париз се обидуваат да го прошират правото на нивните безбедносни служби да користат шпионски софтвер, додека поединечни германски покраини се жалат на можноста за мешање во нивните регионални овластувања.

На многу други места, властите најверојатно едноставно ќе ги игнорираат текстовите или ќе имитираат активност врз нив.

Според европскиот комесар за демократија, Мајкл Мекграт, ЕК ќе изврши притисок врз поединечните земји-членки на ЕУ да го прилагодат своето медиумско законодавство за да се усогласи со заедничката европска рамка, а ќе бидат преземени казнени мерки против оние кои не се подготвени до крајниот рок. Но, што правиме ако проблемот доаѓа од самите национални власти?

Вистината е дека секој од предлозите во новата регулатива може да се заобиколи дури и под нормални околности. Што ако самите локални власти не се подготвени да ја гарантираат слободата на медиумите?

Ова особено важи за барањата за независност на јавните медиуми, каде што сите рецепти звучат општо и посакувано, без никакви јасни специфики. Доволно е да се погледне случајот со изборот на нов генерален директор на БНТ за да се види колку лесно може да се запре еден навидум транспарентен систем.

И ова е можеби најголемиот проблем со новата регулатива на ЕУ – идејата дека бирократските мерки можат да решат сложен и заплеткан проблем како што е слободата на медиумите и постојано опаѓачката доверба во нив.

Дека назначувањето совети, комитети и комисии практично може да ја гарантира чистотата на уредничкиот процес или немешањето во политиката на даден медиум.

И иако регулативата содржи некои добри идеи за заштита на медиумите од потенцијално самоволие од страна на големите технолошки компании, таа сепак се приближува кон сложена тема која долго време е „надвор од кутијата“.

Затоа, и покрај сите големи зборови на политичарите во Брисел, големи се шансите дека овде повторно ќе видиме еден куп празни ветувања и уште една врата на терен.