Од едната страна се земјите посветени на транзицијата кон зелена енергија, предводени од Кина и Стариот континент. Од другата страна се земјите што произведуваат и вадат нафта и гас, како што се Русија, САД и Саудиска Арабија, кои ја отфрлаат зелената транзиција до тој степен што ги засилуваат климатските дезинформации. Рецепт за „еколошка Студена војна“, која, според него, како и онаа од минатиот век, веројатно ќе доведе до триење во секој блок…

L’E XPRESS: Според ваше мислење, светот е на работ на геополитичка катаклизма од големи размери, невидена барем од 1989 година. Објаснете ни…

НИЛС ГИЛМАН: Во 1990-тите, Френсис Фукујама го прогласи „крајот на историјата“, односно триумфот на либералната демократија и капитализмот на глобално ниво. Тоа беше крајот на европскиот комунизам. Влегувавме во ерата на глобализацијата, на неолиберализмот…

Тезата на Фукујама можеше да се оспори, а имаше и дисидентски земји како Кина, која сепак учествуваше во ова големо движење со приклучување кон СТО. Факт е дека главниот идеолошки конфликт на 20 век на геополитичко ниво беше спротивставувањето на либералните режими, главно капиталистичките, против авторитарните режими, без разлика дали беа десни или леви. Мојата теза е дека оваа ера е завршена.

Прво, со финансиската криза од 2008 година, која нанесе сериозен удар на еден од основните принципи на оваа ера: дека преку индустриската глобализација и слободната трговија, демократиите ќе ја искоренат сиромаштијата. Потоа – и конечниот удар – со враќањето на Доналд Трамп во Белата куќа. Јасно сме влегле во ера на трговски војни, трансакционализам и протекционизам каква што не е видена барем од 1989 година.

Слично на тоа, многу од системите на сојузи што го дефинираа повоениот период се доведени во прашање. Бидејќи Доналд Трамп не само што воведе царини на долгогодишните противници на САД како Русија, Кина и Иран. Тој го стори истото и со своите најблиски сојузници, како Европа и земјите од Југоисточна Азија.

Во исто време, многу земји сега го насочија своето внимание кон Кина, која во многу погледи стана еден вид модел за углед откако имплементираше солидна индустриска стратегија и се искачи на ранг на глобална индустриска сила.

Сето ова, според мене, сугерира дека ерата на слободна трговија и неолиберална глобализација, како и стариот систем на сојузи поврзани со неа, е завршена. И во овој нов постлиберален поредок, светот повеќе нема да биде поделен помеѓу демократии и автократии, туку по нови линии на распаѓање.

Л’ЕКСПРЕС: Што ќе бидат тие?

Н. ГИЛМАН: Централната линија на поделба веројатно ќе биде како да се справиме со глобалните кризи и, особено, со еколошките последици од индустријализацијата базирана на фосилни горива, која е ‘рбетот на глобалната економија во последните неколку векови.

Според тоа, веројатно ќе бидеме сведоци на реструктуирање на глобалните сојузи по различни линии во врска со енергетската транзиција. Од една страна, постојат земји посветени на транзицијата кон зелена енергија, главно земји увознички на нафта кои немаат експлоатирачки резерви на јаглеводороди и затоа се силно охрабрени да се стремат кон енергетска независност во овој високо конкурентен свет. Тука спаѓаат Кина, која моментално доминира во зелените технологии, но и Европејците, кои, идеолошки и политички, се повеќе посветени на екологијата од кој било друг регион во светот.

Од друга страна, несомнено ќе бидеме сведоци на обединување на земјите што произведуваат и екстрахираат нафта и гас, како што се Русија, САД и Саудиска Арабија, таканаречената „оска на петродржави“. Но, не ме сфаќајте погрешно: ако на прв поглед овие земји се повеќе или помалку авторитарни режими – САД опасно го следат овој пат со Доналд Трамп – тоа не е она што ќе ги обедини, туку нивното заедничко отфрлање на зелената транзиција.

Бидејќи тие ја гледаат декарбонизацијата не како главен предизвик на векот, туку како егзистенцијална закана за нивниот национален суверенитет и нивната економија. Зелената транзиција е закана за руските средства, исто како што Саудиска Арабија зависи од извозот на фосилни горива. За Доналд Трамп, кој прави сè за да ја забави оваа транзиција, соработката со овие земји едноставно ќе биде прашање од национален интерес. На крајот на краиштата, можеме да очекуваме оваа оска да изврши сајбер напади врз зелената инфраструктура, да ги засили климатските дезинформации или дури и да ги претвори енергетските пазари во оружје.

L’EXPRESS: Во оваа „еколошка Студена војна“ што ја опишувате, сè уште е тешко да се замисли сојуз меѓу Кина и Европа.

Н. ГИЛМАН: Точно е дека кинескиот и европскиот политички систем се многу различни, особено во однос на човековите права. Но, тоа не го прави сојузот невозможен. Иако Кина не сака странските влади да се мешаат во нејзините внатрешни работи, спротивното е исто така точно: Пекинг нема навика да се меша во начинот на кој функционираат другите земји. Затоа е сосема можно таков сојуз да произлезе од кинеска страна.

Што се однесува до Европа, иако таквата идеја може да изгледа тешко остварлива сега, да се потсетиме дека тие редовно се уценувани од САД, нивниот главен историски трговски партнер. Исто така, почнува да се поставува прашањето за алтернативите за постигнување енергетска автономија.

Пред шест месеци, висок функционер во Кеј д’Орсеј ми рече: „Ако требаше да избереме помеѓу техничка база базирана на кинеска технологија и онаа што ја водат Американци како Илон Маск, Доналд Трамп и Џ.Д. Венс, веројатно би претпочитале да соработуваме со Пекинг, бидејќи барем Кина нема да се обиде да се меша во нашето управување.“ Всушност, неоспорното водство на Кина во производството на зелена енергија е силен аргумент во корист на кинеско-европскиот сојуз.

Европа би го обезбедила пазарот, додека Пекинг би го дала својот индустриски придонес. Затоа е сосема можно да се замисли дека Европа го остава настрана прашањето за човековите права во Кина за да се фокусира на предизвикот од климатските промени и другите глобални катаклизми. Бидејќи треба да биде јасно: ако катастрофи почнат да ги погодуваат владите низ целиот свет, разликата помеѓу автократиите и демократиите едноставно повеќе нема да биде важна.

L’EXPRESS: Дали го потценувате обемот на „зелено перење“ во кинеската индустрија?

Н. ГИЛМАН: Во последните децении, Кина навистина го имплементираше она што енергетските аналитичари го нарекуваат стратегија „сè-во“. Таа не само што инвестираше во обновливи извори на енергија како што се сончевата и ветерната енергија – каде што целосно доминира во производството, со 80% од светските соларни панели – туку стана и водечки производител на електрични возила – со над 70% од произведените литиум-јонски батерии. Денес, факт е: Пекинг целосно доминира во сите овие сектори. Да не зборуваме за нуклеарната енергија.

Точно е дека Кина продолжува да инвестира во електрани на јаглен бидејќи не е подготвена да го компромитира својот економски раст со напуштање на фосилните горива. Факт е дека енергетскиот микс кон кој се движи Кина сè повеќе се оддалечува од фосилните горива и се насочува кон повеќе обновливи извори на енергија.

L’EXPRESS: Во врска со оската „нафтени држави“, не го преценувате ли долгорочното влијание што Доналд Трамп ќе го има врз позицијата на Соединетите Американски Држави во врска со енергетските прашања?

Н. ГИЛМАН: Никој не знае како ќе изгледа американската демократија во ерата по Трамп. Особено затоа што планот за наследување на Републиканската партија е целосно непроѕирен. Затоа е невозможно да се каже дали политиките што ги посакуваат или спроведуваат американскиот претседател и неговите сојузници ќе бидат релевантни за пет или десет години. Сепак, Соединетите Американски Држави остануваат најголем светски производител на нафта и гас и затоа имаат огромни економски интереси во овие сектори.

И покрај растечката побарувачка, особено од Силиконската долина, за постојано растечки капацитет за електрична енергија за инвестиции во вештачка интелигенција, ова би можело да се претвори во меур што на крајот ќе пукне. Соединетите Американски Држави се упатуваат кон постојано зголемување на инвестициите во производство на јаглеводороди. Некои од изјавите на Доналд Трамп, особено неговата желба да ја освои Канада и да ја заземе нафтата во други делови од светот, се израз на оваа стратегија. Во суштина, оваа политика датира од времето на Џими Картер во 1970-тите!

Гарантираниот пристап до нафта отсекогаш бил централен столб на американската стратегија. Доналд Трамп дури и рече дека главната грешка направена при инвазијата на Ирак пред дваесет години била тоа што не ја заплениле целата нафта… Затоа, ми се чини крајно неверојатно дека Соединетите Држави одеднаш ќе ја променат својата стратегија, дури и ако Трамп повеќе не е на функција.

L’EXPRESS: Не треба ли да очекуваме појава на тензии во секој блок токму затоа што овие сојузи нема да се базираат на формата на нивното управување?

Н. ГИЛМАН: Апсолутно. Тврдењето дека постојат два различни блока не мора да значи дека ќе има апсолутна едногласност во секој од нив. Ова навистина беше вистина за време на Студената војна. Кина и Советскиот Сојуз, првично многу блиски во четирите години по Кинеската револуција, доживеаја период на длабок идеолошки раскол со десталинизацијата на СССР. Ова дури доведе и до кратки судири меѓу СССР и Пекинг кон крајот на 1960-тите.

Слично на тоа, имаше бројни поделби во рамките на западниот блок. Де Гол, особено, ги повлече француските нуклеарни сили од командата на НАТО во 1966 година, што создаде тензии во текот на тој период. Во ерата на еколошката Студена војна што ја опишувам, веројатно ќе видиме слични триења. На пример, Кина и Русија во моментов се тесно поврзани поради нивниот историски антагонизам кон Соединетите Американски Држави и остатокот од Западната алијанса.

Но, како што вториот се распаѓа, особено под водство на САД, логиката што стои зад односите Москва-Пекинг веројатно ќе почне да ослабува. Слично на тоа, иако Иран во моментов е целосно изолиран, сосема е можно земјата да ги распадне двата блока, особено нафтениот блок, ако режимот на мулите падне и биде заменет со влада што е помалку непријателски настроена кон западните интереси.

Исто како што ќе продолжи руско-американското геополитичко ривалство, и покрај нивната случајна конвергенција, и како и со Студената војна во 20 век, клучно прашање ќе биде како ќе се позиционира Глобалниот Југ.

L’EXPRESS: Каква е вашата прогноза за „Глобалниот југ“?

Н. ГИЛМАН: Кина има убедлив аргумент. На пример, би можела да понуди снабдување на земјите во овој регион со електрични возила, ветерни турбини, соларни панели и најсовремени технологии за изградба на 5G мрежи. Исто така, би имало стимулации од „нафтените држави“.

Но, мислам дека во последните 15-20 години, Кина ефикасно ја презеде контролата врз Западот во поголемиот дел од Глобалниот Југ. Особено затоа што може да гарантира и дека нема да врши притисок врз многу земји во врска со човековите права. Тоа би бил многу привлечен предлог за многу земји од Глобалниот Југ.

L’EXPRESS: Во конфигурацијата што ја најавувате, какво место ќе остане за климатскиот мултилатерализам?

Н. ГИЛМАН: Благо речено, скептичен сум во врска со реалните ефекти од климатскиот мултилатерализам. Имаше многу состаноци, но малку напредок. Искрено, огромните инвестиции на Кина во зелена технологија и намалувањето на трошоците за производство на обновлива енергија придонесоа повеќе за декарбонизацијата отколку сите состаноци на Конференцијата на страните (COP) што некогаш се одржале.

Сепак, би било добро институции како што се Конференцијата за климатски промени (COP), па дури и ОН, да ги третираат енергетските прашања како особено важни задачи, наместо едноставно да бараат целиот свет да се посвети на постигнување на одредени климатски цели. Зборувам за мултилатерални преговори за договори за споделување технологии, за тоа како најдобро брзо да се распоредат технологии што можат да го олеснат преминот кон зелена енергија… Мислам дека тоа би било многу покорисно од таков тип организација отколку она што го гледаме сега.