Локалните избори во Косово го означија враќањето на Српската листа – политичка партија поддржана од официјален Белград – во девет од десет општини со српско мнозинство.
„Митровица повеќе не е градот во кој пораснав.
„Многумина се иселија, особено во последните две или три години“, ми вели Стефан* помеѓу голтки силно домашно кафе.
Седиме на терасата на еден бар во центарот на Северна Митровица, општина во северно Косово која е претежно населена со Срби.
Кафулињата се полни со луѓе – пијат утринско кафе, а во блискиот ресторан има долг ред за ќуфте, специјално подготвено месо на скара.
Поминаа помалку од две недели од првиот круг од локалните избори во Косово.
Тие исто така го означуваат враќањето на Српската листа – партија поддржана од официјален Белград – во девет од десет општини со српско мнозинство.
Иако неколку локални српски партии учествуваа на изборите, во Митровица гледам само постери на Српската листа, внимателно залепени на зградите и влезовите – речиси на секој агол.
Претставниците на оваа партија, како и повеќето Срби кои работеа во косовските институции, ги напуштија во ноември 2022.
Животот на север драстично се промени од тогаш, вели Стефан*.
„Луѓето живеат под поголема тензија отколку порано.
„Дури и луѓето што се тука не се тука постојано. Тие работат во текот на неделата, а потоа одат во Србија за викенд, каде што ги преселиле своите семејства.“
Четврт век по конфликтот во Косово и речиси 18 години од прогласувањето на независноста, не очекував дека ќе биде тешко да се најдат соговорници за сторија за очекувањата по последните избори во поделениот град.
Стефан*, во раните четириесетти години, вели дека не се плаши од ништо, но дека сепак би му било поудобно да зборува за Би-Би-Си на српски јазик под псевдоним.
Недалеку од мојот хотел има градинка и основно училиште, а во близина е и Медицинскиот факултет, па често наидувам на групи студенти.
Надвор од секој контекст, Северна Митровица е како секој друг покраински град каде што сите се познаваат и се поздравуваат на улица.
Луѓето се во баровите навечер, но помалку од порано, ми велат моите пријатели кои ме однесоа во постаро кафуле.
Додека ја носи сметката и вели дека можеме да платиме во динари или евра, „што ни одговара“, келнерот лежерно споменува дека времето за затворање наскоро доаѓа.
Околу 22:30 часот Светлата и музиката се гасат – знак дека треба да си одиме.
Покрај фактот што полициските патроли често минуваат, секоја вечер се паркираат два џипа на главните раскрсници – кај споменикот на принцот Лазар и околу 400 метри подолу, недалеку од главниот мост преку Ибар, каде што патролите на КФОР се распоредени дење и ноќе.
„Порано имавме спортски настани, богат ноќен живот, тука свиреа рок-бендови и доаѓаа ѕвезди од Србија и Црна Гора.
„Динамиката на животот многу се промени во споредба со пред пет години“, вели Стефан*, додека седиме на истата маса на терасата.
Дружењето и настаните се намалија по доаѓањето на албанските градоначалници, вели тој.
„Луѓето ја изгубија довербата, се влеа страв, се чувствуваат помалку безбедно да излегуваат, да се дружат, да ги пуштаат своите деца надвор.
„Не знам дали тоа е оправдано или не, но факт е дека постои.“
Погледнувајќи кон централното шеталиште, тој вели дека порано имало десетина барови кои работеле до доцна во ноќта, а денес има само еден.
Луѓе стојат пред бараката во која се наоѓа Поштата на српската страна од преминот Јариње. Голем број Срби од Косово доаѓаат тука за да ги земат своите плати и пензии или да ги платат сметките.
Од што се плашат луѓето во Митровица, го прашувам.
„Има многу недоразбирања, непријателство меѓу српската и албанската заедница. Имало многу незгодни ситуации.
„Тие се плашат од комуникација со полицијата, како ќе се развива ситуацијата понатаму, дали ќе има судир на различни интереси.“
Дали се плашат од властите во Белград и Српската листа, прашувам.
„Тоа е индивидуално. Повеќето луѓе овде работат во српските институции и зависат од нив. Луѓето се плашат за својот опстанок, бидејќи сè е политизирано овде.
„Тие се двоумат, срамежливи се, не се вклучуваат во опуштени општествени трендови и се обидуваат да не изразуваат политички мислења.“
Очекувањата за враќање на Српската листа во северните општини се големи, вели Стефан*, бидејќи и предизборните ветувања беа високи.
Сепак, тој не очекува многу.
„Но, очекувам животот да се нормализира, комуникацијата со институциите да биде подобра.“
Ова е север, можни се и динари и евра
Она што ми го кажува Стефан*, ми го кажаа многу луѓе во текот на трите дена во Северна Митровица.
Јас самиот гледам неизвесност и недоверба кај членовите на српската заедница.
Купувам мастика за џвакање во блиската продавница.
„Дали ја сакате во динари или во евра, не ми е гајле“, вели продавачката, додека цената од 0,60 се појавува од едната страна на екранот, а 70 од другата.
На патувањето отидов само со евра, ѝ велам, и ѝ подавам банкнота од 20 евра.
Нема проблем, вели продавачката и прашува како сакам да ми се врати кусурот.
Може да биде во динари, одговарам и прашувам што ќе каже инспекторатот ако ги најде во касата.
„Не знам, штотуку почнав да работам“, вели таа, враќајќи ми ја српската валута.
Север и Југ
И покрај стравот, Северна Митровица е жив град, барем на шеталиштето.
Но, како и многу работи во Митровица и Косово, и ова шеталиште е поделено: во долниот дел, поблиску до мостот на реката Ибар што води до Јужна Митровица, Албанците отворија кафулиња во последниве години.
Албанските знамиња често се поставуваат над влезовите во овие кафулиња, а на Србите не им е дозволено да влегуваат во нив.
Меѓу кафулињата е и „Хебс“ – ресторан за брза храна со жолто лого, кој ќе го најдете во неколку градови во Косово, а неодоливо наликува на американскиот „Мекдоналдс“.
Покрај изгледот, вкусот е сличен, само цените се значително пониски.
„Хебс“ во септември 2024 година го посети премиерот во технички мандат Албин Курти, кој повремено ги посетува и албанските кафулиња на север, на неодобрување од страна на српската заедница.
Спроти „Хебс“ се наоѓа зградата во која до минатата година се наоѓаше Универзитетската библиотека на Универзитетот во Приштина со привремено седиште во Косовска Митровица, клубот на поранешни студенти и редакцијата на весникот „Јединство“.
Сите се иселени откако Агенцијата за приватизација на Косово ја продаде зградата на нов сопственик.
Некои од овие простории се празни, а на прозорците има знак на албански јазик – се издава.
Импровизирани тезги каде што Мила продава зеленчук
Северна Митровица е оставена зад нас – ги заобиколуваме италијанските војници на КФОР во оклопен џип, го преминуваме мостот преку реката Ибар и влегуваме во Јужна Митровица, општина населена главно со Албанци.
Не сме единствените патници на мостот – иако е затворен за сообраќај, луѓето редовно го преминуваат поради работа или обврски.
Не многу, ми велат, но луѓето сепак преминуваат.
Шеталиштето во Јужна Митровица е, би рекол, значително пошироко и подолго од она во Северна Митровица, а има продавници од двете страни.
Шеталиштето е полно, како и градините на кафулињата и рестораните, каде што седат претежно мажи. Зборуваме српски, но не гледам никој да обрнува внимание.
Шеталиштето е доминирано од поранешниот хотел Јадран, монументална двокатна зграда изградена во првата половина на 20 век.
Сега во него се наоѓа еден од рестораните за брза храна.
Пешачиме до џамијата Иса Бег, величествена зграда со две високи минариња изградена во 2014 година со средства од Исламската заедница на Турција.
Старата џамија со исто име се наоѓала на ова место, оштетена за време на војната во 1999 година.
Се враќаме преку мостот
Во едно од кафулињата – над чиј влез има српско знаме – го среќавам Александар Шљук од невладината организација Нова социјална иницијатива.
Тој вели дека ситуацијата е многу тешка, Србите биле заведени дека Српската листа го ослободила северот со победа на изборите, а доминираат рамнодушноста и апатијата.
Многу фактори придонеле за ова, објаснува Шљука за BBC Serbian – властите во Приштина и Белград, како и Српската листа.
Откако српските политичари се вратија во локалните самоуправи, Шљука вели дека се очекува многу повеќе отколку што е реално и дека е тешко навистина да се промени нешто.
„Сегашните проблеми на локално ниво не се појавија на локално ниво“, но тоа е .
„Тие се производ на несогласувањата во дијалогот меѓу Белград и Приштина, или она што го прави централната влада во Приштина.“
Достигнувањата на српските политичари веројатно ќе се сведат на симболични прашања, додава тој.
Доколку новата влада ја формира Самоопределувањето на Албин Курти, убеден е Шљука, тие особено ќе го следат секој чекор на новите локални власти и ќе се обидат да ги оспорат одлуките што не се во нивен интерес.
„Привремена станица“
Ситуацијата е дополнително влошена од најавата за постојано одложување на спроведувањето на Законот за странци и Законот за сообраќај.
Според најновите најави, тоа се очекува од 2026 година.
Целосното спроведување на овие закони, меѓу другото, би значело дека Србите би имале големи ограничувања за користење на возила со српски регистарски таблички во Косово, и дека многу од нив нема да можат да работат или да студираат на територијата.
Целосната имплементација би довела до уште поголем егзодус на Србите од Косово, тврди Шљука, а можеби дури и до преместување на Универзитетот.
Ова, вели тој, е многу незавидна ситуација, која може да се реши со голема политичка волја од сите засегнати страни – Приштина, Белград и притисок од меѓународната заедница.
Во меѓувреме, Србите на Косово остануваат, како што велат, помеѓу карпа и дупка, а за многумина, заминувањето изгледа како најбезбедна опција.
„Многу луѓе овде го гледаат Косово како привремена станица во нивните животи, иако има многу работи што ги врзуваат за ова место и како неизбежност дека ќе мора да го напуштат“, вели Шљука.
Стефан*, човекот на почетокот на оваа приказна, е еден од оние за кои Косово најверојатно ќе биде привремена станица.
Додека нè следи во Белград, тој вели дека, иако работи во граѓанскиот сектор, планира да замине – сè уште не знае каде или кога, но е сигурен дека тука нема квалитетна иднина за него и неговото семејство.
„Сакам да заминам поради работа, кариера, личен развој, образование на децата.
„Заминувањето е безбедно“, вели тој и нè напушта.
Седумнаесет години по прогласувањето независност, Косово е признато од околу 100 земји. Сепак, точниот број е непознат.
Приштина наведува бројка од 117 земји, додека Белград вели дека има многу помалку.
Меѓу земјите од Европската Унија кои не го признале Косово се Шпанија, Словачка, Кипар, Грција и Романија, а кога станува збор за светски сили, тоа се Русија, Кина, Бразил и Индија.
Од 2008 година, Косово стана членка на неколку меѓународни организации, како што се ММФ, Светската банка и ФИФА, но не и на Обединетите нации.
