Тензии на протестите за граѓанска непослушност во Србија
Поминаа девет месеци од падот на настрешницата на главната станица во Нови Сад, која беше обновена само неколку месеци претходно како дел од државен инфраструктурен проект. Вкупно 16 лица загинаа, а трагедијата предизвика огромна социјална и политичка криза во Србија која сè уште трае.
По неколку дена шок и барања за одговорност, студентите и граѓаните започнуваат протести. Прво во Нови Сад, а потоа и во другите градови во Србија, започнаа симболични блокади на патиштата и плоштадите во траење од 15 минути, што резултираше со 15 жртви (шеснаесеттиот подоцна почина во болница).
Првиот голем студентски митинг се одржа на 22 ноември 2024 година, на Факултетот за драмски уметности во Белград, по што следеа блокади на факултетите и училиштата низ целата земја.
Првите барања на студентите имаа 5 точки:
– Објавување на сите договори и документи поврзани со проектот за реновирање на железничката станица во Нови Сад, вклучувајќи го и настрешницата.
– Независна меѓународна истрага, во која ќе бидат вклучени експерти од странство за да се спречи прикривање.
– Оставки на одговорни функционери: министер за градежништво, директор за железничка инфраструктура, градоначалник на Нови Сад.
– Јавно објавување на имињата на сите изведувачи, подизведувачи и надзорници.
– Минута молчење на секој први во месецот во сите образовни институции, како знак на сеќавање и потсетување на институционалната одговорност.
Деца на училиште
По секојдневните протести, блокадата на факултетот започна во јануари 2025 година. Филозофскиот факултет на Универзитетот во Белград беше првиот што беше блокиран, а потоа се придружија и другите факултети. Студентите ги затворија влезовите во факултетските згради и одржуваа часови на отворено – таканаречените „слободни часови“.
Кон средината на февруари 2025 година, блокадите влегоа во својата целосна фаза – во Белград, Нови Сад, Крагуевац и Ниш.
Универзитетските професори реагираа различно – некои ги поддржаа, некои се заканија со дисциплински мерки, но без никакви реални последици.
Властите сè уште не ги таргетираа агресивно студентите, но имаше изолирани напади врз нив.
После тоа, некои средни училишта исто така започнаа блокади, а некој непознат автор на ѕидот на гимназијата „Јован Јовановиќ Змај“ во Нови Сад наместо „Ученици“ напиша „Одам на училиште“.
Оваа грешка брзо стана вирална на социјалните мрежи, а терминот „чаци“ стана пејоративен термин за сите студенти кои го поддржуваат претседателот Александар Вучиќ. Тие се организираа со помош на државата како „студенти кои сакаат да учат“ и поставија шаторска населба на платото помеѓу Кабинетот на претседателот и Народното собрание.
Кампот се викал „Чациланд“, а медиумите брзо откриле дека многу од учесниците не биле студенти, туку партиски активисти, платени учесници или луѓе од криминалното опкружување.
Звучен топ
Првиот голем протест на студенти и граѓани се одржа на 15 март 2025 година во Белград.
Насловен како „15 за 15“, протестот собра рекорден број луѓе. Властите пријавија 107.000 учесници за време на врвот на митингот, независните организации проценуваат дека имало помеѓу 275.000 и 325.000 луѓе, додека студентите и организаторите тврдат дека над половина милион учесници излегле на улиците.
Барањата презентирани на митингот беа слични на првично презентираните, постоеше страв од конфликт со студентите во „чациланд“, но протестот заврши откако толпата беше растерана од необичен, екстремно гласен високофреквентен звук.
Според бројни сведоштва и независни извори, веројатно бил користен таканаречен „звучен топ“ (LRAD – Long Range Acoustic Device). Властите го негираа тоа, но вистинската вистина е сè уште непозната денес.
Потоа српскиот претседател објавува дека ја победил „шарената револуција“, сугерирајќи дека студентите се дел од поширок план на западните сили кои сакаат да го соборат.
Претходно тој неколку пати попушти пред барањата на студентите, разреши неколку министри, а премиерот Милош Вучевиќ поднесе оставка, но студентите не се откажаа.
Во меѓувреме, владата организираше контра-митинзи во неколку градови за да ја покаже „поддршката на народот за претседателот“, беше назначен нов премиер, а полицијата почна поагресивно да ги апси демонстрантите кои ги блокираа патиштата.
Владата ги задржа платите на професорите за време на карантинот, принудувајќи ги колеџите да нудат онлајн часови. На крајот на пролетта, студентите за прв пат објавија дека ќе формираат своја изборна листа за да го соборат „корумпираниот поредок“.
Сето тоа кулминираше со голем протест во Белград на 28 јуни, на Видовден, симболично значаен датум, со ултиматум од студентите до претседателот Вучиќ да распише предвремени избори. Протестот беше планиран да биде мирен, но провладините медиуми ширеа страв, тврдејќи дека опозицијата планира крвопролевање.
Митингот на крајот беше обележан со насилство, со судири меѓу демонстрантите и полицијата. Оттогаш, полицијата стана поактивна во сузбивањето на протестите, а студентите беа исклучени од повеќето факултети, но тие најавија дека борбата ќе продолжи на есен.
Нема критики од ЕУ
Според аналитичарите, студентите покажале отпорност, но се соочиле со зголемена репресија и поларизација. Вучиќ успеа да ја одржи контролата, но протестите значително го разнишаа неговиот авторитет, поставувајќи ја основата за понатамошна политичка криза.
Во текот на протестите, Вучиќ не доживеа никакви сериозни критики од Европската Унија во врска со неговиот став кон кризата.
Европската Унија повика на „мирни протести“ и „почитување на владеењето на правото“ и индиректно поддржа некои барања на студентите, како што се транспарентноста и борбата против корупцијата, но не ја критикуваше јавно владата на Вучиќ за нејзината репресија врз демонстрантите, што разочара некои студенти.
Во текот на март и април 2025 година, студентите побараа поддршка и заштита од ЕУ за демонстрантите. Тие организираа симболични акции, како што е возење велосипед до Стразбур во мај, за да го привлечат вниманието на Европскиот парламент.
Но, тие добија само симболични изјави, што ја продлабочи нивната фрустрација и дополнително го нагласи фактот дека на нивните протести нема знамиња на Европската Унија.
Студентите во последните месеци беа поддржани од бројни влијателни личности од Србија, од актери и музичари до академици и спортисти. Најпознатото име е најдобриот тенисер во историјата, Новак Ѓоковиќ.
Влијание врз економскиот раст
Економските аналитичари велат дека целата ситуација се одразила врз
економскиот раст. Според ММФ, Србија ќе забележи раст на БДП од 3 проценти во 2025 година, што е пониско од претходно прогнозираните 3,5 проценти, поради политичките тензии и забавувањето на глобалниот раст.
Политичките аналитичари очекуваат истата политичка ситуација во Србија да продолжи и на есен, веројатно до распишување на предвремени парламентарни избори.
Иако ги понуди неколку пати на почетокот на кризата, српскиот претседател вели дека тие нема да бидат достапни пред 2027 година.
Во меѓувреме, официјалната истрага за уривањето на крошната сè уште не е целосно завршена.
